ابراهیم ابراهیمی

بینامتنیت (intertextuality) از جمله گرایش­های نقد جدید می­باشد که به ارتباط و تعامل بین متون می­پردازد؛ بر اساس این نظریه، هیچ متنی خودبسنده نیست و آثار ادبی در تعامل با یکدیگر می­باشند. بر طبق این نظریه، متون و گویندگان آن ها متأثر از یکدیگر بوده و آگاهانه و یا ناخودآگاه از سرچشمه­های ادبی و فکری یکدیگر بهره جسته­اند. این نظریه در حوزه­ی ادبیات ملل بازتاب و کارکردی غیرقابل انکار دارد؛ چرا که عرصه­ی ادبیات، نقطه تلاقی افکار و اندیشه­هاست و شاهکارهای ادبی هر ملتی پیوسته مورد تقلید و تأثر گویندگان و سرایندگان هر دوره است. متون دینی از جمله منابعی است که ادیبان مسلمان از آن بهره ی بسیار برده­اند. قرآن کریم شاخص­ترین و مهم ترین این متون می­باشد که جنبه­های ادبی و بلاغی آن در کنار مفاهیم و آموزه­های اخلاقی آن موجب شده است تا جایگاه ویژه­ای در میان ادیبان مسلمان بیابد. آنان همواره با سرچشمه­­ی زلال قرآن و مفاهیم والای آن مأنوس بوده­اند و مضامین قرآنی را به صورت مستقیم یا غیر مستقیم در آثار خود بازتاب داده­اند؛ از جمله­ی آنان، شاعر متعهد و برجسته­ی شیعی، دعبل خزاعی می­باشد که شعر و زندگی خود را وقف دفاع از اهل بیت پیامبر (ص)، گسترش آرمان­های تشیع و نشر فرهنگ قرآن و حدیث، با زبان شعر کرد. روابط بینامتنی قرآن کریم با اشعار دعبل به گونه ای زیبا و هماهنگ صورت پذیرفته است. این شاعر شهیر شیعه از آیات قرآن و احادیث شریف نبوی در اشعارش بهره ی فراوانی برده و ژرفای این تأثیرپذیری لفظی و معنوی در اشعارش کاملاً نمایان است. در واقع شاعر، زبان شعریش را با زبان آراسته ی قرآن و أحادیث زینت داده است. شکل بینامتنی اشعار دعبل با قرآن و أحادیث، از نوع بینامتنی مستقیم یا آشکار و روابط میان آن بیش تر از نوع نفی جزئی (اجترار) و گاه نفی متوازی (امتصاص) می­باشد. این جستار به بررسی شعر دعبل خزاعی از منظر روابط بینامتنی می­پردازد و پس از ارزیابی اشعار وی بر اساس اصول و قواعد این نظریه، بر آن است تا تأثیرپذیری وی از آیات و روایات را تبیین کند.