: ردپای نوسان های اقلیمی و پیش روی و پس روی یخچال ها در دوره زمین شناختی کواترنری را می توان در برخی از جانداران مشاهده نمود. تغییر گستره پراکنش به سمت عرض های جنوبی در دوره پیش روی یخچال ها و بقای این جانداران در پناه گاه ها و انتشار مجدد در عرض های جغرافیایی بالاتر، باعث ایجاد تغییراتی ریختی و ژنتیکی درون گونه ای شده و با بررسی این تغییرات می توان گستره حضور پناه گاه های مهم به ویژه در دوره زمین شناختی پلیستوسن را مشخص نمود. در این پژوهش شواهدی اولیه در خصوص نقش خردپناه گاهی محدوده شرقی جنگل های هیرکانی کشور در آخرین دوره یخبندان بزرگ ارایه می گردد. در راستای مطالعه این پدیده، گونه اشکول (Glis glis) که دارای ویژگی های بوم شناختی و زیستی نسبتا منحصر به فردی می باشد، به عنوان گونه مدل انتخاب گردید. استخوان فک زیرین افراد متعلق به جمعیت های مختلف در امتداد پناه گاه هیرکانی به شیوه استاندارد تصویربرداری شده و تحلیل های ریخت سنجی هندسی انجام شد. نتایج حاصل از ریخت سنجی صفات فک زیرین با نتایج به دست آمده از بررسی های ژنتیکی مقایسه گردید. نتایج این بررسی حاکی از واگرایی ریختی شدید جمعیت واقع در منتهی الیه بخش شرقی پناه گاه هیرکانی بر اساس صفات فک زیرین می باشد که کاملا منطبق بر یافته های ژنتیکی پیشین است. هم چنین ویژگی های ریخت شناختی ظاهری از قبیل میانگین وزن افراد میانگین طول بدن و طول دم نیز اختلاف معنادار و قابل توجهی را با سایر جمعیت های مورد بررسی در مرکز و منتهی الیه غربی محدوده جنگل های خزری نشان می دهد.
