حسین صالحی ارجمند

چکیده کشور پهناور ایران که دارای اقلیم های متنوعی می باشد، از لحاظ تعداد گونه های گیاهی بسیار غنی است. در این میان گونه های مختلف گیاه بذرالبنج (Hyoscyamus spp.) از گونه های بارز پوشش گیاهی ناحیه ایرانو-تورانی محسوب می گردند. در فلور ایرانیکا و در گستره فلات ایران، مشخصات 23 گونه از این گیاه توصیف شده است که 19 گونه در ایران رویش می یابند. گونه نایجر (H. niger)، با انتشار جغرافیایی نسبتا وسیعی که دارد یکی از مهمترین گونه ها در استخراج آلکالوئیدها به شمار می رود. در زمینه بررسی تنوع مرفولوژیکی و ارزیابی تغییرات متابولیتها روی گیاه بذرالبنج هیچ منبعی در دسترس نیست. لذا در تحقیق حاضر تنوع مرفولوژیکی و تروپان آلکالوئیدهای جمعیتهای مختلف بذرالبنج مورد بررسی قرار گرفتند. در کل 56 نمونه بذرالبنج از 7 جمعیت مختلف واقع در 7 استان جمع آوری و بررسی های مورفولوژیکی و متابولیتی روی آنها انجام گرفت. استخراج آلکالوئیدها به روش اختصاصی و به وسیله حلال های مختلفی انجام شد. آلکالوئیدهای اسخراج شده پس از آماده سازی، به دستگاه کروماتوگرافی گازی (GC) تزریق شد تا نوع آلکالوئیدهای تشکیل دهنده آنها مشخص شود. در تجزیه صفات مورد مطالعه، روش های چند متغیره آماری تجزیه خوشه ای، بای پلات، تجزیه مولفه های اصلی و تجزیه همبستگی صفات، مورد استفاده قرار گرفت. نتایج آنالیز واریانس با استفاده از طرح آشیانه ای گویای آن است که تمامی شاخصهای مورد مطالعه بین جمعیتهای بذرالبنج از لحاظ آماری دارای اختلاف معنی داری هستند. ارزیابی درصد ضریب تغییرات (CV) نشان داد که مقدار وزن خشک ریشه های ظریف دارای بیشترین تغییرات (07/69%) و وزن خشک کل گیاه دارای کمترین تغییرات (96/29%) بین جمعیتهای مورد مطالعه در بین صفات مورفولوژیک است. در بین تروپان آلکالوئیدها، حداکثر ضریب تغییر مربوط به عملکرد اسکوپولامین (96/90%) بود، هرچند صفت نسبت اسکوپولامین به هیوسیامین بیشترین ضریب تغییر (8/103%) را داشت. از نظر محتوی آلکالوئیدها نیز بیشترین تنوع (22/72%) در محتوی اسکوپولامین مشاهده شد. همچنین بیشترین (28/95%) و کمترین (74/18) ضریب تغییرات نسبت اسکوپولامین به هیوسیامین به ترتیب در جمعیت های قم و تهران مشاهده شد. تجزیه خوشه ای براساس صفات مورفولوژیکی و متابولیتی، جمعیتهای مورد بررسی را به ترتیب به دو و سه گروه اصلی تقسیم کرد. نتایج