حسن حیدری

چکیده ردپای خرس در آثار منظوم و منثور فارسی شاعران و نویسندگانی که پا بر عرصه ادبیات فارسی می‌گذارند، آثاری می‌آفرینند که علاوه بر تفکر و باورهایشان، فرهنگ و رسوم زادگاه آن‌ها را نشان می‌دهد. از آنجا که ارتباط انسان و حیوانات عمری به درازای زندگی بشر دارد، در نقل قول‌ها، داستان‌ها، افسانه‌ها و ادب ملل مختلف بازتاب حضور حیوانات را می‌توان مشاهده کرد. خرس از جمله حیواناتی است که در ادبیات فارسی نمود فراوانی دارد و شاعران و نویسندگان در آثار خود، علاوه‌بر بهره‌گیری از صفات آن، داستان‌ها، مثل‌ها و افسانه‌هایی را خلق کرده‌اند. پایان نامه حاضر با عنوان «رد پای خرس در آثار منظوم و منثور فارسی» در سه فصل اصلی تنظیم شده است: پس از فصل اول که کلیات تحقیق است، در فصل دوم مباحث نظری گنجانده شده است و سعی شده‌ است به مواردی مانند جانورشناسی و توصیف ویژگی‌ها و خصلت‌های خرس، عقاید اسطوره‌ای و اقوام مختلف درباره آن و بازتاب آن در نجوم پرداخته شود. از آنجا که خرس در میان کودکان از جذابیت فراوانی برخوردار است بنابراین نیم نگاهی هم به بازتاب خرس در ادبیات کودک دارد. فصل سوم در دو محور اصلی تقسیم بندی شده‌ است؛ ابتدا مضامین مرتبط با خرس که شامل ارتباط خرس با دیگر حیوانات، شکل و شمایل و عادات و رفتار خرس، عقاید و باورهای عامیانه درباره خرس مورد بررسی و تحلیل قرار گرفته‌ است، سپس شگردهای تصویرآفرینی با خرس در متون ادبی فارسی استخراج و بررسی شده‌ است. پژوهش حاضر به روش توصیفی - تحلیلی انجام شده ‌است و نگارنده سعی کرده است به این پرسش‌ها پاسخ دهد که؛ 1-خرس در اساطیر و در باور اقوام کهن چه نمودی دارد؟ 2- چه مضامین و تصاویری در ارتباط با خرس در ادبیات فارسی اعم از نظم و نثر مشاهده می‌شود؟ 3-این مضامین و تصاویر چه کارکردی دارند؟ دستاورد پژوهش حاکی از آن است که خرس از منظر اسطوره‌ای، گاه خوش یمن و قابل احترام معرفی می‌شود و گاه نماد خشونت و سنگدلی است. شاعران و نویسندگان در مضمون پردازی‌های خود از خرس بهره‌ گرفته‌اند و ارتباط خرس با دیگر حیوانات، شکل و شمایل خرس و عقاید و باورهای عامیانه درباره خرس از مواردی است که در نظم و نثر فارسی مشاهده می‌شود. در بحث تصویرآفرینی با خرس، تشبیه به نسبت سایر صورت‌های خیال بسامد بالاتری دارد. تشبیهات مرتبط با خرس عمدتاً در بدگویی و هجو بدخواهان و مخالفان شاعران است. واژگان کلیدی: خرس در نظم فارسی، خرس در نثر فارسی، باورها و عقاید عامیانه، اسطوره