چکیده: تاریخ امویان و عباسیان از طولانی ترین و مهم ترین برهه های تاریخ هزار و چهارصد ساله ی اسلام است که با قدمتی بیش از شش قرن، بخش قابل توجهی از تحولات تاریخ اسلام را دربرمی گیرد. بی تردید عملکرد خلیفگان اموی و عباسی از عوامل مهم تأثیرگذار بر تحولات سیاسی و اجتماعی جامعه مسلمانان بوده است. پژوهش حاضر با روش توصیفی- تحلیلی و استفاده از منابع کتابخانه ای می کوشد از طریق مقایسه تطبیقی به این پرسش پاسخ دهد که مهمترین وجوه تشابه عملکرد سیاسی و اجتماعی حکومت های امویان با عباسیان در قلمرو خلافت اسلامی چیست؟ در انجام این پژوهش به منظور تعیین شاخصه ها و مؤلفه های عملکرد مشابه هر دو نظام سیاسی از الگوی تحلیل سیستمی «ایستون» استفاده شد و این تشابهات برمبنای کارکرد سه نهاد خلافت به عنوان مرجع تصمیم گیری، نظام اداری به عنوان نهاد اجرایی و تشکیلات برید به عنوان نهادهای ناظر مقایسه شد. همچنین تشابه کارکرد این سه نهاد در هردو خلافت اموی و عباسی، در قالب نظریه ماکس وبر پیرامون نحوه شکل گیری نظام های پاتریمونیال مقایسه شد. نتایج حاصل از این پژوهش نشان می دهد که از سه منشأ قدرت مطرح در نظریه وبر (اقتدار سنتی، کاریزماتیک و قانونی)، خلفای اموی و عباسی از اقتدار سنتی بر پایه احیای سیادت سنتی اشرافیت قریش و اقتدار کاریزماتیک برای کسب مشروعیت بهره بردند. علاوه بر این امویان و عباسیان ادعاهای مشابهی را مبنی بر دارا بودن مشروعیت حق خلافت در سه محور: داشتن نسبیت قریشی (ادعای امویان و عباسیان)، خونخواهی عثمان و نیابت از عثمان (ادعای امویان) وخونخواهی اهل بیت پیامبر (ص) ونیابت ازابوهاشم (ادعای عباسیان) مطرح کردند. آنان همچنین به منظور اعمال حاکمیت خود بر جامعه، در کارنامه عملکرد سیاسی خود استفاده از اهرم انحصار قدرت، استحاله نهاد خلافت در سلطنت و بهره جویی از سازوکار انحصارگرش قدرت در دست نخبگان حکومتی را ثبت کردند. همچنین به کارگیری گفتمان خلیفه اللهی و فرّه ایزدی البته فراتر از شاهان ساسانی (فرّ بدون گسست)، غلبه و زور نیز در نحوه عملکرد واعمال حاکمیت آنان نقش اساسی داشت. ماحصل پژوهش در بعد تشکیلات بوروکراتیک دو سیستم سیاسی نشان می دهد ، در ساختار سیاسی و اجتماعی حکومت امویان و عباسیان دستگاه دیوانی به دلایل عدیده با محدودیت هایی مواجه بود، به همین جهت کارکرد آن نتوانست به تقویت این حکومت ه
