منصور قربان پور

اکولوژی از بسیاری جنبه ها نتیجۀ روابط جایگزینی است (کراولی، 1997). هیچ گیاه یا جانوری نمی تواند در همۀ موارد ایده آل باشد و در ساده ترین حالت، روابط جایگزینی منعکس کنندۀ این واقعیت است که منابع اختصاص یافته به یک کارکرد نمی تواند به کارکرد دیگر اختصاص یابد. مثال خیلی بارزی که گاهی در نظر گرفته می شود و نیاز به اثبات آن نیست، رابطۀ جایگزینی بین اندازه و تعداد بذر است. در واقع، این رابطۀ جایگزینی چندان هم واضح نیست. یک گیاه می تواند از طریق اختصاص منابع بیشتری به تولید مثل هم بذرهای بیشتر و هم بذرهای بزرگ تری را تولید کند. در عالم واقعیت، تخصیص منابع به تکثیر در بین گونه ها تغییر زیادی نمی یابد و تعداد بذر در مقابل اندازۀ بذر متعادل می شود (شیپلی و دیون، 1992؛ ترنبول و همکاران، 1999؛ جاکبسون و اریکسون، 2000). برای مثال، شیپلی و دیون (1992) با مطالعهء 57 گونه علفی یکساله نشان دادند که وزن گیاه (مقدار تقریبی منابع موجود برای تولید مثل) و وزن بذر به طور توأم 82درصد تغییر در تولید بذر را توجیه می کنند. 5درصد این تغییرات ناپیدا به حساب زیستگاه تخمین زده می شود، گیاهان زیستگاه های دچار اختلال (اغلب یکساله ها) بذرهای بیشتری را نسبت به گیاهان هم اندازۀ خود در زیستگاه های با اختلال کمتر مانند مزارع قدیمی و جنگل ها تولید می کنند. اظهار شده است که گیاهان با تغییر در ترکیب شیمیایی بذر تا حد زیادی می توانند از رابطۀ جایگزینی اندازه – تعداد بذر رهایی یابند (لوکشا و همکاران، 1992). بر اساس مشاهدات، بذرهای سبک پراکنش یافته از طریق باد از بذرهای سنگین تر ولی با مورفولوژی مشابه بهتر پراکنش می یابند (مییرو کارلسون، 2001)، هر چند این ممکن است برای تمام روش های پراکنش به کار نرود (هوگس و همکاران، a1994). از آنجا که چربی ها حدود دو برابر کربوهیدرات ها در واحد وزن انرژی تولید می کنند، یک گیاه می تواند از طریق جایگزین کردن کربوهیدرات ذخیره ای با چربی ها در یک وزن ثابت تعداد بذرها را به نصف کاهش دهد. در واقع، بیشتر گونه های گیاهی اغلب در بذرهایشان چربی ذخیره می کنند، هرچند این مسئله پرهزینه است، زیرا سنتز چربی نیازمند انرژی بیشتری در مقایسه با پروتئین یا کربوهیدرات است. اگر بذرهای سبک تر به طور کارامدتری ازطریق باد پراکنش یابند، ممکن است انتظار داشته باشیم که ذخیرۀ چربی در بذرهای پراکنش یافته